Kolegiata Najświętszej Maryi Panny Królowej Świata w Stargardzie

---

Historia

Kościół drewniany

Pierwsza świątynia, będąca światem tradycji religijnej, powstała w roku 1242. Była to budowla drewniana lub z granitowych ciosów, której powstanie związane jest z nadaniem praw miejskich i lokacją miasta na prawie magdeburskim. Na mocy tego prawa, kościół umiejscowiono w sąsiedztwie nowo wytyczonego placu targowego, który w późniejszym okresie zyskał nazwę Rynku Staromiejskiego. Najstarsza wzmianka dotycząca kościoła pochodzi z 1248 roku, kiedy to dokument wydany przez biskupa kamieńskiego przekazał miasto pod władzę księstwa pomorskiego.

Kościół halowy

W 1292 roku podjęto decyzję o budowie nowej, bardziej przestronnej świątyni, która miała być wotum za nadanie Lubeckich praw miejskich. Murowany kościół, zbudowany z gotyckiej cegły, powstał na miejscu drewnianej konstrukcji, a jego budowa trwała od 1292 do 1324 roku. Nowy kościół, o kształcie halowym, był podzielony na trzy nawy, a wysunięte na wschód prezbiterium nadawało mu unikalny charakter. Zachodnią część budynku zamykał ozdobiony smukłymi blendami szczyt. Początkowo świątynia nie posiadała wież, a przy jej budowie inspirowano się kościołem Mariackim w Kołobrzegu.

AnnoA Nato Mundi Salvatore Jesu ChristoMDCXXIIAb urbe nac Neo-Stargardia ConditaCCCLXXIXA primis Templi Mariani principiisCCCXXX

Dokument, odkryty w XIX wieku, opisuje wydarzenia związane z budową.

W roku 1622 minęło 379 lat od lokacji Nowego-Stargardu oraz 330 lat od ustanowienia świątyni Mariackiej.

Kościół bazylikowy

Gruntowna przebudowa kościoła miała miejsce w latach 80. XIV wieku, w 1388 roku powstała kaplica Mariacka. Od tego momentu, aż do roku 1500, świątynia była rekonstruowana zgodnie z wizją architekta Hinricha Brunsberga ze Szczecina, co doprowadziło do jej przekształcenia w formę bazyliki. W tym okresie dobudowano nowe prezbiterium oraz wieniec kaplic wokół chóru. W połączeniu z istniejącą strukturą, na południowej stronie umieszczono zakrystię oraz Anielską kaplicę. Zachodnią fasadę wzbogacono o dwie wieże oraz liczne ołtarze, dzwony i organy, co nadało kościołowi nowy wymiar. Mimo licznych adaptacji, pierwotny układ przestrzenny pozostał nienaruszony.

Po wprowadzeniu Reformacji na Pomorzu w 1534 roku, świątynia przyjęła wyznanie luterańskie. W XVII wieku doświadczyła ona zniszczeń w wyniku pożaru w 1635 roku, który zniszczył sklepienia oraz wieże. Odbudowa, która zajęła około 25 lat, zakończyła się około 1655 roku. W latach 1723-1724 kościół zyskał barokowy wystrój, który w latach 1819-1824 został zamieniony na neogotycki pod czujnym okiem K. Liebenowa. Kolejną regotyzację przeprowadzono na początku XX wieku, a rekonstrukcja nastąpiła w latach 1905-1911 pod kierownictwem H. Denekego.

W dniu 30 sierpnia 1911 roku, po zakończeniu prac, kościół został ponownie poświęcony w obecności cesarskiej pary, Wilhelma II i Augusty Wiktorii. Niestety, podczas II wojny światowej, w 1945 roku, świątynia doświadczyła kolejnego pożaru, który uszkodził dach i hełm wieży północnej, a wnętrze zostało zdewastowane. Odbudowa, która miała miejsce w latach 1946-1948, pozwoliła na zabezpieczenie budynku, który przez wiele lat służył jako magazyn, aż do dnia, kiedy kard. Stefan Wyszyński ponownie go konsekrował, 30 listopada 1957 roku.

Kontynuacja prac rekonstrukcyjnych trwała, aż w 1962 roku przywrócono hełm wieży, a w 1966 roku zainstalowano witraż poświęcony patronce parafii, NMP Królowej Świata. W wyniku tych działań pojawiły się nowe organy, a do lat 70. XX wieku, kościół był uznawany za zabytek klasy zerowej.

W 1995 roku nadano mu status kolegiaty, a w 2001 roku rozpoczęły się prace renowacyjne kaplicy Mariackiej oraz wieży północnej, gdzie w 2006 roku otwarto taras widokowy. W kolejnych latach przeprowadzona została wymiana dachówek nad nawą główną oraz elemntów witraży z początku XX wieku. W przyszłości planowana jest renowacja zewnętrznych murów tej świątyni.

Kolegiata pełni rolę siedziby dziekana dekanatu Stargard Wschód, a na mocy rozporządzenia Prezydenta RP z 17 września 2010 roku, została uznana za pomnik historii razem z systemem murów obronnych.

Architektura

Kolegiata Najświętszej Marii Panny Królowej Świata znajduje się w południowo-wschodnim narożniku Rynku Staromiejskiego i jest zorientowana zgodnie z zasadami średniowiecznymi – prezbiterium zwrócone jest ku wschodowi.

Budowla ta została wykonana z cegły, a jej fundamenty są z ciosów granitowych. Została zaplanowana w kształcie wydłużonego prostokąta, który zakończony jest wielobocznie od strony wschodniej. Całkowita długość świątyni to 79,5 m, szerokość wynosi 37,8 m, a wysokość nawy osiąga 32,5 m, co czyni ją najwyżej sklepioną świątynią w Polsce.

Cała architektura tego miejsca zachowała średniowieczne cechy, a jej wznoszenie miało miejsce etapami od końca XIII wieku do końca wieku XV. Budowa pierwotnego kościoła, który powstał na przełomie XIII i XIV wieku, została najpierw zaplanowana jako halowa konstrukcja bezwieżowa z jedną nawą prezbiterium. Dopiero na przełomie XIV i XV wieku zyskał on formę dwuwieżowej bazyliki, z prezbiterium otoczonym nawą obejścia oraz wieńcem kaplic na całym obwodzie.

Cechą unikalną w regionie Morza Bałtyckiego jest triforium chóru z chodem, które nadaje mu szczególnego charakteru. Kaplica Mariacka, która jest najokazalszą częścią tej budowli, została usytuowana po północnej stronie obejścia i zaprojektowana jako wysunięta poza lico murów ośmioboczna konstrukcja, która przykryta jest odrębnym, namiotowym dachem. Natomiast po stronie południowej znajduje się prostokątna zakrystia z Kaplicą Anielską na piętrze.

Różnorodność podziałów elewacji oraz ścian wewnętrznych różnych części kościoła, jak prezbiterium, korpus nawowy, kaplice boczne oraz wieże, jest znaczna. Odmienne techniki budowlane i wykończeniowe dotyczące ścian, okien, filarów, sklepienia i detali architektonicznych poszczególnych sekcji powstały w wyniku długotrwałego procesu budowlanego i stanowią odzwierciedlenie przemian w architekturze regionu Pomorza.

Wyposażenie

Rzeźby

Wśród rzeźbiarskich elementów, które można znaleźć w kościele, przetrwały jedynie fragmenty, świadczące o niegdysiejszym bogactwie artystycznym. W północnym portalu wieży północnej zachowała się strefa kapitelowa, której współczesne umiejscowienie jest wtórne. Uważa się, że pierwotnie stanowiła część głównego portalu świątyni. Ten fryz, złożony z różnych scen z Księgi Rodzaju, ma bardzo szczególne przedstawienia: Stworzenie Adama i Ewy, Grzech pierworodny, a także Wygnanie z raju. Owe motywy umiejscowione są na prawej stronie portalu, natomiast lewa strona, z powodu poważnych uszkodzeń, pozostaje nie do końca zrozumiana. Styl płaskorzeźby sugeruje, że dzieło pochodzi z XIII wieku.

Na zachodniej elewacji wieży północnej umieszczona jest zniszczona tablica fundacyjna, wykonana ze sztucznego kamienia w XIII wieku. Tablica ta przedstawia Marię z fundatorem, który klęczy przed nią z modelem kościoła.

Dodatkowo na elewacji kaplicy mariackiej oraz we wnętrzach kaplic znajdują się ceramiczne główki. Pochodzą one z XV wieku i przedstawiają zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Wiele z nich charakteryzuje się uproszczonym lub fantastycznym wyglądem. Większość zachowanych główek nie ma jednak średniowiecznego pochodzenia, ponieważ wiele z nich powstało w XIX wieku w trakcie konserwacji.

Polichromie

Wnętrze kościoła ozdobione jest malowidłami, które przetrwały w kilku lokalizacjach. Przede wszystkim w zakrystii, gdzie polichromia z XV wieku zachowała się jedynie częściowo na jednej ze ścian, przedstawiając Chrystusa w Tłoczni Mistycznej. Niestety, malowidło jest obecnie w słabym stanie.

W kaplicy Trzech Króli znajdują się polichromie datowane na pierwszą połowę XVIII wieku, gdzie wśród barokowych muzykujących aniołów ukazane są personifikacje Życia oraz Śmierci – młody mężczyzna oraz siedzący kościotrup. Choć detale polichromii utraciły nieco swojego blasku, są wciąż czytelne.

Kaplica Piotra Gröninga, burmistrza Stargardu wzmiankowanego w XVI wieku, ma w całości zachowane dobrej jakości polichromie na trzech ścianach. Sceny przedstawiają m.in. proroctwo Ezechiela oraz wyobrażenia Sądu Ostatecznego, grafikę zmartwychwstających i ilustrację Drabiny Jakubowej o tle panoramicznym miasta Betel. W kaplicy Mildenitzów polichromie, które pokrywają wszystkie ściany oraz sklepienia, mają słabą czytelność, ale wciąż przyciągają uwagę. W szczególności warto zwrócić uwagę na koronację Matki Bożej oraz wizję Sądu Ostatecznego.

Ołtarze

Przechodząc do ołtarzy, zachował się barokowy ołtarz główny z 1663 roku, ufundowany przez Krzysztofa Püttmanna, stargardzkiego mieszczanina. W predelli ołtarza widnieje Ostatnia Wieczerza, natomiast w pierwotnym retabulum znajdował się obraz Zdjęcie z Krzyża, który z czasem został zastąpiony przez dzieło Henryka Rehtela, przedstawiające Chrystusa przed Piłatem. W zwieńczeniu można dostrzec postać Zmartwychwstałego, datowaną na XVII wiek, otoczoną figurami Maryi oraz św. Jana.

Wnętrze kościoła zdobią również ołtarze boczne, które zostały zmontowane po 1945 roku, wykorzystując epitafia pochodzące z pierwszej połowy XVIII wieku.

Ambona

Ambona w kościele datowana na 1683 rok wyróżnia się formą oraz dekoracją typową dla pomorskiego rzemiosła snycerskiego z drugiej połowy XVII wieku. W historii ambona była wspierana przez postać Mojżesza z tablicami dziesięciorga przykazań, jednak obecnie ta figura jest już zdemontowana. Część dekoracyjna ambony przedstawia czterech ewangelistów, a baldachim zwieńczony jest postacią anioła, zdobiony motywami roślinnymi. Całość utrzymana jest w eleganckiej tonacji czerni z elementami bieli oraz złotych zdobień.

Obok ołtarzy, w XVIII wieku zachowały się również dwa drewniane architektoniczne obramowania wejść do kaplic, z których jedno, starsze, znajdujące się z początkiem XVIII wieku, obecnie jest przy wejściu do południowej kruchty podwieżowej.

Przynależność administracyjna

Od chwili swojego powstania, świątynia ta pozostawała pod jurysdykcją biskupstwa kamieńskiego, które należy do katolickiego Kościoła. W roku 1303, w obrębie Kościoła Mariackiego, utworzono jeden z pięciu archidiakonatów, jakie istniały w diecezji. W 1534 roku, na skutek decyzji sejmu trzebiatowskiego, Pomorze przyjęło protestantyzm jako religię obowiązującą. W wyniku tego biskupstwo przeszło na stronę Pomorskiego Kościoła Ewangelickiego.

W latach 1945–1957, obiekt sakralny stał się własnością Skarbu Państwa. W tym czasie, po zrealizowaniu zabezpieczeń wieży, kościół pełnił funkcję magazynu dla materiałów budowlanych. Dopiero w 1957 roku, wskutek ponownego erygowania przez prymasa Wyszyńskiego, świątynia powróciła do struktur Kościoła katolickiego, stając się częścią Administracji Apostolskiej w Gorzowie.

Rok 1972 przyniósł kolejne zmiany, kiedy to zainaugurowano nowe biskupstwo szczecińsko-kamieńskie, co spowodowało włączenie kościoła w jego administracje. W 1992 roku diecezję podniesiono do rangi archidiecezji, a w 1995 abp Marian Przykucki nadał farze status kolegiaty, co wiązało się z ustanowieniem kapituły stargardzkiej. Współcześnie, ta świątynia pełni również rolę siedziby dziekana dekanatu Stargard-Wschód.

Legenda o wieżach stargardzkiej kolegiaty

Wielu mieszkańców Stargardu zastanawia się, dlaczego gotycki kościół Mariacki ma dwa charakterystyczne wieże, z których tylko jedna, północna, jest majestatyczna, podczas gdy południowa sprawia wrażenie niedokończonej. Zjawisko to budzi wiele pytań i spekulacji.

Legenda głosi, że jeszcze przed rozpoczęciem budowy tej imponującej świątyni, która miała miejsce na końcu XIII wieku, wybuchły spory dotyczące jej kształtu oraz liczby wież. W owym czasie Pomorzem rządzili książęta z dynastii Gryfitów. Rajcy byli zgodni jedynie co do tego, iż kościół ma być monumentalny, tak aby wzbudzał zazdrość nie tylko w Szczecinie, ale nawet w Poznaniu. Dyskusje dotyczące liczby wież doprowadziły do poważnych nieporozumień i chaosu, a burmistrz miał trudności z ich opanowaniem.

W trakcie obrad zabrał głos najstarszy rajca, Łukasz, który był przewodnikiem bractwa kościelnego: „Jeden jest Bóg na niebie i jeden papież, jego namiestnik na ziemi, więc i kościół powinien mieć jedną wieżę, ale strzelistą i wysoką, tak by modły mogły prędzej dolecieć do nieba”. Jego propozycja zyskała chwilowe poparcie, ale wkrótce do głosu doszedł gruby kupiec, rajca Henryk, którego twarz była czerwona jak burak. Przekonywał on, że „to jeszcze nie cała prawda”, gdyż na świecie są dwa władcy: papież w sprawach religijnych oraz cesarz w sprawach świeckich. Proponował zatem, aby jedną wieżę zadedykować papieżowi, a drugą cesarzowi.

Jednakże byli również tacy, którzy zamiast cesarza, postanowili ofiarować jedną wieżę miejscowemu książęciu, twierdząc, że jest to bardziej odpowiednie ze względu na jego bliskość. Mimo silnych emocji, dzień zbliżał się ku końcowi, a zgoda wciąż była nieosiągalna.

Ostatecznie kościół zaczęto budować, wznosząc imponującą wysoką wieżę północną, która została nazwana papieską. Co do drugiej wieży, pierwotnie planowanej jako cesarska, nie została zbudowana, ponieważ w Europie wybuchła wojna między cesarzem a papieżem, co wprowadziło niepewność co do przyszłości tej budowli. Z biegiem czasu, w architekturze nastała moda na budowę kościołów z jedną wieżą, co także przyczyniło się do nieukończenia wieży południowej.

---

Oceń: Kolegiata Najświętszej Maryi Panny Królowej Świata w Stargardzie

---